هنرمندان ایران پانصد سال جلوتر از ریاضی دانان جهان
به نظر میرسد هنرمندان دورهی اسلامی روشی برای آفریدن موزاییكهای جورچینمانند پیدا كرده بودند كه سرانجام آنها را به نگارههای شگفتانگیزی رهنمون شد كه ریاضیدانان غربی پانصد سال بعد آن را كشف كردند. پژوهشگران گزارش كردند كه ساختمانهایی كه در سدهی پانزدهم میلادی در ایران ساخته شدند دارای كاشیهایی هستند كه به صورت كویزایكریستال(quasicrystal) آرایش یافتهاند؛ یعنی شبه بلورهایی كه متقارن هستند اما به طور منظم تكرار نمیشوند.
به نظر میرسد هنرمندان دورهی اسلامی روشی برای آفریدن موزاییكهای جورچینمانند پیدا كرده بودند كه سرانجام آنها را به نگارههای شگفتانگیزی رهنمون شد كه ریاضیدانان غربی پانصد سال بعد آن را كشف كردند. پژوهشگران گزارش كردند كه ساختمانهایی كه در سدهی پانزدهم میلادی در ایران ساخته شدند دارای كاشیهایی هستند كه به صورت كویزایكریستال(quasicrystal) آرایش یافتهاند؛ یعنی شبه یتر جی. لو(Peter J. Lu) كه دانشجوی دورهی عالی فیزیك در دانشگاه هاروارد است میگوید: "در این جا روشن است كه این نگاره را به كار میبردند، حتی اگر آن را نشناخته باشند. آن هم 500 سال پیش از زمانی كه ما در غرب پی ببریم كه چه چیزی در این نگاره نهفته است." لو در سفر به قزاقستان سرنخهایی از این نگاره به دست آورد و پژوهش خود را با بررسی عكسهایی از ایران، عراق، تركیه و افغانستان آغازكرد. بر پایهی گزارشی كه لو و همكارش در مجلهی ساینس به چاپ رساندند(SCIENCE 23 Feb 2007)، به نظر میرسد هنرمندان دورهی اسلامی نقشهای متقارن بسیار گوناگونی را از پنج شكل پدید میآوردند.
مسجدها، كاخها و دیگر بناهای دورهی اسلامی اغلب با كاشیهای رنگینی به نام گره آرایش مییابند كه ستاره و دیگر شكلها را به نمایش میگذارند. دانشپژوهان معتقدند كه كارگران بسیاری از این نگارههای را با پرگار و خطكش رسم میكردند. اما چنانكه لو و همكارش در پژوهش خود بیان كردهاند، برخی از این شكلها را فقط با به كار بردن مجموعهای از پنج كاشی گره میتوان به درستی پدید آورد.
كاشیهای پیشنهادی-كاشی پروانه، پنجضلعی، لوزی، شش ضلعی كشیده و یك دهضلعی بزرگ- با خطهای شكلهای دیگری مانند ستاره و مثلث خمیده رنگآمیزی شدهاند. هنگامی كه این كاشیها كنار هم جای میگیرند، خطهای روی آنها نیز به هم میپیوندند و شكلهای درهمقفل شدهای را میسازند. لو در این باره میگوید: "این كار روش سادهای برای تولید تعداد زیادی از نگارههای پیچیده را فراهم میكند، فقط با چسباندن این كاشیها(به مانند قطعههای جورچین) و توجه داشتن به نقش روی آنها."بلورهایی كه متقارن هستند اما به طور منظم تكرار نمیشوند.
لو و همكارانش دریافتند كه این پنج شكل از كاشیها به راستی در نوشتههای اسلامی سدهی پانزدهم میلادی، كه تجربههای معماری در آنها به ثبت رسیده است، پدیدار شدند. آنها پی بردندكه این كاشیها از سدهی دوازدهم میلادی برای ساختن نگارههای منظم، تكرار شونده یا دورهای به كار میرفتند. اما از سدهی پازدهم میلادی، هنرمندان شاید وادار شدند به شاهكارهای هنری بسیار پیچیدهتری روی بیاورند و بنابراین به سطح جدیدی از ظریفكاری دست یافتند.
بهویژه مسجد امام در اصفهان، كه در سال 1453 میلادی ساخته شد، با نگارههای متقارنی از پنجضلعیها و ستارههای دهضلعی پوشیده شده است. این پژوهشگران میگویند اگر در همهی جهتها به طور نامحدود گسترش یابد، هرگز خودش را تكرار نمیكند و این، ویژگی بنیادی شبهبلور(كویزایكریستال) است. لو در این باره میگوید: " شما میخواهید كاشیكاری پیچیدهای داشته باشید كه برای هر كسی كه از كنار آن میگذرد، چشمگیر و خیرهكننده باشد. برداشت من این است كه آنها فقط میخواستند چیزی را بسازند كه به راستی زیبا و دلنشین به نظر میرسد."
پژوهشگران دریافتند كه این نگاره همپایهی مشهورترین مثال از كواسیكریستال است كه در دههی 1970 میلادی ریاضیدان و فیزیكدان پرآوزاه راجر پنروز(Roger Penrose) كشف كرد. همان دانشمندی كه نشان داد چگونه میتوان این نگاره را با كنار هم گذاشتن دو نوع "كاشی پنروز" بر پایهی قانونهای معین ساخت.
لو میگوید كه معماران اسلامی یكی از دو روشی را كه پنروز كشف كرد به كار میبردند: آنها كاشیها را در نسخههای بزرگتری از خودشان كنار هم میچیدند. او میگوید نگارهی مسجد امام اصفهان چند خطای اندك دارد كه شاید به هنگام ساخت یا ترمیم رخ داده باشد، زیرا یك نقص در این نگاره میتواند به خطای بزرگ تر و نمودارتری بینجامد.
جان اوكونر( John O'Conno) از دانشگاه سنت اندرو در اسكاتلند در این باره میگوید: " هنرمندان دورهی اسلامی میدانستند كه چگونه میتوانند این چیزها را با هم جفت و جور كنند." او میگوید كه پیشگاهی ریاضیدانان مسلمان بین سدههای نهم و سیزدهم میلادی رخ داد. در سدهی پانزدهم میلادی، نوزایی در اروپا در جریان بود كه تا اندازهای الهامگرفته از وارد شدن مفاهیم ریاضی از جهان اسلام از جمله مثلثات و نمادهای جبری بود. او میگوید: "اگر شبهبلورها این همه مدت در آنجا جلو چشم بودهاند، خوش به حال آنهایی كه هر روز نگاهشان به آنها میافتاده است."
نظرات شما عزیزان:
ادامه مطلب